ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ο ΨΕΥΔΟ-ΜΕΣΣΙΑΣ ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΙ ΚΑΙ Η ΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΝΤΟΝΜΕΔΩΝ

Ποιος ήταν ο αινιγματικός «Μεσσίας» Σαμπετάι Σεβί;

Ποιοι είναι οι μυστηριώδεις Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης;

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Ο ΕΒΡΑΙΟΣ «ΜΕΣΣΙΑΣ» ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΙ

Ο 17ος αιώνας ήταν πολύ περίεργος, θα έλεγε κανείς «εσχατολογικός» αιώνας, ειδικά στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Υπήρχε μια αίσθηση παρακμής και απώλειας σκοπού, σε συνδυασμό με την αναμονή κοσμογονικών συμβάντων, όπως πίστευαν πως θα ήταν η έλευση του εσχατολογικού έτους 1666. Αυτός ο πνευματικός αναβρασμός ήταν ιδιαίτερα αισθητός στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας, που έμοιαζε σαν να περιμένει το «Μεσσία» της, έναν ρόλο που, όπως θα δούμε, έπαιξε και ο Σαμπετάι Σεβί (Shabbetai Zvi,1626-1676).

Ο Σαμπετάι Σεβί γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 23 Ιουλίου του 1626 και ήταν ένας από τους τρείς γιούς ενός φτωχού πατέρα. Παιδί με ευάλωτη υγεία ο Σεβί επιλέχτηκε από τον πατέρα του να σπουδάσει Καμπάλα. Την εποχή εκείνη η Σμύρνη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα του μυστικιστικού Ιουδαϊσμού και των καμπαλιστικών μελετών. Από μικρός ο Σεβί έδειξε έφεση στη μελέτη του Ταλμούδ και της Καμπάλα. Πιο πολύ όμως από τη μελέτη θρησκευτικών κειμένων, ο Σεβί έδειξε έναν ζήλο για το μυστικισμό και τη θρησκευτική έκσταση. Οργάνωσε ομάδαΚαμπαλιστικής μελέτης και διαλογισμού, όπου μαζί με τον νου ασκούσαν και το σώμα τους. Ο ίδιος ο Σεβί πέρασε περιόδους έντονης άσκησης, ώστε να απελευθερωθεί από πάθη και πειρασμούς, αλλά και περιόδους μαλθακότητας και υλικών απολαύσεων.

Δεν άργησε να γίνει ραβίνος και να πραγματοποιεί φλογερά κηρύγματα. Ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ισχυρή και ασκητική του προσωπικότητα, αλλά κυρίως τα κηρύγματα του, άρχισαν να γοητεύουν τους Ραβίνους αλλά και από τους απλούς Εβραίους πιστούς. Άρχισε να αποκτά χιλιάδες οπαδούς και η φήμη του απλώθηκε ακόμη και στις εβραϊκές κοινότητες της κεντρικής Ευρώπης. Όλοι έβλεπαν στο πρόσωπο του το νέο Εβραίο «Μεσσία» και το «Βασιλιά του Ισραήλ». Ο ίδιος μπήκε στον πειρασμό να αυτοανακηρυχτεί «Μεσσίας», εκμεταλλευόμενος το κλίμα της εποχής. Υπήρχε όντως μια μυστικιστική ερμηνεία της Καμπάλα που προέβλεπε πως ο «Μεσσίας» θα εμφανίζονταν το 1648 και υπήρχαν αντίστοιχα πολλοί χριστιανοί που πίστευαν ότι το 1666 θα γινόταν η Δευτέρα Παρουσία!

Ο Σαμπετάι Σεβί δεν είχε παρά να πάει με κύματα της εποχής του και να ανακοινώσει την επερχόμενη έλευση του Μεσσία. Οι σφαγές Εβραίων στις ρωσικές στέπες και ο Τριακονταετής Πόλεμος που ταλαιπωρούσε τους Ευρωπαίους, ερμηνεύτηκαν ως «σημάδια», ως οι καταστροφές και τα βάσανα που έπρεπε να προηγηθούν της έλευσης του Μεσσία. Τελικά ο Σεβί σταμάτησε να αναγγέλλει την έλευση του Μεσσία και το 1651 ανακήρυξε τον εαυτό του «Μεσσία». Πρόφερε το όνομα του Θεού (Γιαχβέ), κάτι που μόνο ο αρχιερέας στην Ιερουσαλήμ μπορούσε να κάνει, ακύρωσε νηστείες και τελετές και κατέφυγε αρχικά στο Κάιρο, όπου η τοπική εβραϊκή κοινότητα τον ανακήρυξε «Μεσσία». Για να ολοκληρώσει τη μεσσιανική του εικόνα διόρισε δώδεκα οπαδούς του ως αποστόλους ή αντιπροσώπους των δώδεκα φυλών του Ισραήλ!

Το κήρυγμα του Σεβί άρχισε να βρίσκει απήχηση σε αρκετές πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι οπαδοί του έφτασαν τις 80.000. Σύμφωνα με την παράδοση ο Σαμπετάι Σεβί έφτασε και στη Θεσσαλονίκη, όπου ανάμεσα στους πολυπληθείς Εβραίους και παρά τις αντιδράσεις των Ραβίνων της πόλης, αρκετοί ομόθρησκοι του ακολούθησαν τις ιδέες του. Όχι μόνον στις ανατολίτικες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά ακόμη και σε κοσμοπολίτικες ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Βενετία, το Λιβόρνο, και το Άμστερνταμ, οι Ραβίνοι και οι Εβραίοι, παρασύρθηκαν από τη μεσσιανική ζάλη των οπαδών του Σαμπετάι Σεβί. Τότε ο Σεβί αποφάσισε πως ήταν η ώρα να επισκεφθεί την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη. Μόλιςόμως έφθασε εκεί συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές, με διαταγή του σουλτάνου,που φοβήθηκε ταραχές. Επειδή ταπεινώθηκε και πήγε φυλακή χωρίς να το έχειπροφητεύσει (!), κάποιοι οπαδοί του γύρισαν την πλάτη. Οι περισσότεροι όμως συνέχισαν να τον στηρίζουν και να τον ενισχύουν οικονομικά. Στο σπίτι-φυλακή του δεχόταν πιστούς από παντού. Ένας επισκέπτης του ήταν ο Ναχμία Κοέν, ένας ηλικιωμένος σοφός καμπαλιστής, που ήθελε να δει από κοντά και να σχηματίσει γνώμη για τον Σεβί. Έπειτα από τρία ημερόνυκτα συζητήσεων μαζί του ο Κοέν κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο Σεβί ήταν απατεώνας και αμέσως «έπεισε» τον σουλτάνο να τον εκτελέσει.

Στις 15 Σεπτεμβρίου του 1666 ο Σαμπετάι Σεβί παρουσιάστηκε ενώπιον του σουλτάνου. Εκείνος τον διέταξε να διαλέξει: θάνατος ή προσηλυτισμός στο Ισλάμ; Τότε ο Σεβί επέλεξε προσεκτικά το δεύτερο, φόρεσε στο κεφάλι του το τουρμπάνι και διακήρυξε δημόσια τη μεταστροφή του στο Ισλάμ. Πήρε μάλιστα το όνομα Μεχμέτ Εφέντη. Ο σουλτάνος τον αντάμειψε με τον τιμητικό τίτλο του «Φύλακα των Πυλών του Παλατιού» και του χορήγησε μια σύνταξη 150 πιαστρών ημερησίως, την οποία λάμβανε μέχρι το θάνατό του στις 30 Σεπτεμβρίου του 1676, κατά τη διάρκεια του Γιομ Κιπούρ, στο Dulcingo, μια μικρή πόλη της Αλβανίας. Έτσι άδοξα τέλειωσε η πορεία του πιο φιλόδοξου Εβραίου Μεσσία της τελευταίας χιλιετίας…

ΝΤΟΝΜΕΔΕΣ: ΟΙ ΑΠΟΣΤΑΤΕΣ ΕΒΡΑΙΟΙ ΠΟΥ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΤΗΚΑΝ

Η αποστασία του Σεβί συγκλόνισε τον εβραϊκό κόσμο. Πολλοί οπαδοί του τον αρνήθηκαν και συνέχιζαν να προσδοκούν έναν δεύτερο ερχομό Μεσσία. Αυτή η πίστη τους στην έλευση του Μεσσία συνεχίστηκε μέχρι και τον 18ο αιώνα. Τα βιβλία που αφορούσαν το Σαμπετάι Σεβί καταστράφηκαν και οι αναφορές σ’ αυτόν ήταν σπάνιες. Υπήρχε ωστόσο και ένα μεγάλο τμήμα τον οπαδών του, που όχι μόνο δεν τον αρνήθηκε αλλά, ακολουθώντας την πράξη του, ασπάστηκαν το ισλάμ. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι Ντονμέδες, από τη τουρκική λέξη Donmeh που σημαίνει «αποστάτης». Βέβαια οι ίδιοι οι Ντονμέδες αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Mamin (Mümin στα τουρκικά), που σημαίνει οι «Πίστοι».

Ενας γαμπρός του που εγκαταστάθηκε αργότερα στη Θεσσαλονίκη, ο Ιακώβ, προσηλύτησε δεκάδες Εβραίους. Το 1683 οι οπαδοί του Σαμπετάι Σεβί, οι Ντονμέδες, ξεπερνούσαν τις 300 οικογένειες στη Θεσσαλονίκη, στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν πάνω από 10.000. Ο πατέρας της τελευταίας γυναίκας του Σεβί, ένας αξιοσέβαστος ραβίνος με το όνομα Ιωσήφ ο Φιλόσοφος, που ήταν από τη Θεσσαλονίκη, μετά το θάνατο του Σεβί, βοήθησε στην εξάπλωση της αίρεσης των Ντονμέδων στην Νύφη του Θερμαϊκού.

Το 1683 ο γαμπρός του Σεβί, ο Ιακώβ, προσηλύτισε νέους οπαδούς, ανάμεσα στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που αποκαλούνται Queridο (Αγαπητοί). Μια άλλη ομάδα Ντονμέδων είναι και οι λεγόμενοι Ισμιρλίτες (Izmirlis), που πήραν το όνομά τους από τη γενέθλια πόλη του Σεβί (Σμύρνη). Λίγα χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε και μια τρίτη ομάδα, από Ισμιρλίτες, φτωχούς στην καταγωγή, που αποσχίστηκαν και ακολούθησαν έναν χαρισματικό ηγέτη, τον νεαρό Μπαρούχ Ρούσο (γνωστό στους οπαδούς του ως Οσμάν Μπαμπά), που πίστευε στη μετενσάρκωση του Σεβί. Παρά τις οποίες δογματικές διαφορές τους και οι τρεις αυτές ομάδες είχαν πολλά κοινά στοιχεία και κυρίως την ακλόνητη πίστη τους στο Σαμπετάι Σεβί και την τήρηση των βασικών «Δέκα Εντολών» τους:

1. Πιστεύω στον έναν και μοναδικό Θεό.
2. Πιστεύω στον Μεσσία του, τον μοναδικό λυτρωτή σωτήρα, τον βασιλέα μας Σαμπετάι Σεβί, απόγονο του βασιλιά Δαυίδ.
3. Ορκίζομαι να μην πιάσω στο στόμα μου το όνομα του Θεού ή του Μεσσία του επί ματαίω και να μην ορκιστώ στο όνομά τους.
4. Αναλαμβάνω την ευθύνη να μεταφέρω το μήνυμα των μυστηρίων της μεσσιανικής πίστης μας από την μία κοινότητα στην άλλη.
5. Θα παίρνω μέρος στην συγκέντρωση των ομοθρήσκων μου κατά την 16η ημέρα του μηνός Κισλέβ για να συζητήσουμε τα μυστικά της μεσσιανικής μας πίστης.
6. Ορκίζομαι οτι δεν θα προσυλητίσω κανέναν στην πίστη του Τουρμπάν, πού λέγεται Ισλάμ.
7. Καθημερινώς θα διαβάζω το βιβλίο των Ψαλμών.
8. Θα παρακολουθώ με σχολαστικότητα τις συνήθειες των Τούρκων για να μην γεννηθούν υποψίες. Οχι μόνο θα ακολουθώ την νηστεία του ραμαζανιού αλλά και όλες τις άλλες μουσουλμανικές συνήθειες αι οποίες γιορτάζονται δημόσια
9. Δεν θα παντρεύομαι από μουσουλμανικές οικογένειες ούτε θα έχω στενές σχέσεις μαζ ίτους, διότι μου προκαλούν απέχθεια ιδίως οι γυναίκες τους.
10. Θα κάνω περιτομή στους γιούς μου.

Οι Ντονμέδες εξωτερικά ακολουθούσαν τις πρακτικές του μουσουλμανισμού, πήγαιναν στα τζαμιά, συμμετείχαν στο Ραμαζάνι, προσκυνούσαν στη Μέκκα (το περίφημο Χάτζη). Στον ιδιωτικό τους χώρο όμως ακολουθούσαν τις Ταλμουδικές πρακτικές, προσεύχονταν στο Μεσσία τους («στον βασιλιά μας») και στο «όνομα του Θεού, του Θεού του Ισραήλ». Φορούσαν μουσουλμανικά ρούχα, διάβαζαν το Κοράνι, αλλά ακολουθούσαν το εβραϊκό ημερολόγιο. Καμιά φορά προσλάμβαναν ραβίνους για να διδάξουν το Τόραχ στα παιδιά τους. Παρ’ ότι υπήρχε η υποψία ότι οι Ντονμέδες δεν ήταν πραγματικοί μουσουλμάνοι οι ίδιοι υποστήριζαν το αντίθετο. Η αλήθεια βέβαια είναι πως οι Ντονμένδες είχαν περισσότερες σχέσεις με διάφορες μουσουλμανικές αιρέσεις, όπως οι Σούφι, παρά με τους ορθόδοξους Σουνίτες.

ΟΙ ΣΑΜΠΕΤΑΪΣΤΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Η Θεσσαλονίκη ήταν το κέντρο των Ντονμέδων, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους, ήταν πιο ανοικτόμυαλοι και πιο ανοικτοί στις ευρωπαϊκές ιδέες, στην κοσμική γνώση, στον πολιτικό ριζοσπαστισμό και στον ελευθεροτεκτονισμό. Οι γυναίκες τους αποκτούσαν υψηλή μόρφωση και οι ίδιοι προτιμούσαν το ευρωπαϊκό ντύσιμο με καπέλα και γραβάτες. Διακατεχόμενοι από ένα περίεργο είδος μεσσιανισμού επιθυμούσαν να μετατρέψουν τη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα στην πιο φιλελεύθερη, προοδευτική και επαναστατική πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τελικά, όπως προαναφέραμε, οι Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης επειδή ήταν μουσουλμάνοι ανταλλάχτηκαν το 1923 και έφυγαν στην Τουρκία. Οι περισσότεροι κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου δημιούργησαν τη συνοικία τους και αποτέλεσαν μια ευδιάκριτη ομάδα επιχειρηματιών, εκδοτών, βιομηχάνων και διπλωματών της σύγχρονης Τουρκίας. Ντονμέδες ήταν ο Τούρκος δημοσιογράφος Ιππέκτσι, από τον οποίο πήρε το όνομα του το βραβείο ελληνο-τουρκικής φιλίας, όπως και πρώην υπουργός εξωτερικών Ισμαήλ Τζέμ. Σε γενικές γραμμές οι Ντονμέδες της Τουρκίας, που αριθμούν περίπου 20.000, αποτελούν τμήμα της τουρκικής ελίτ. Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχει μάλιστα και ένα Ινστιτούτο Σαμπεταϊκών Μελετών. Στην ίδια πόλη οι Ντονμέδες διατηρούν και το δικό τους κοιμητήριο, που βρίσκεται στο Σκουτάρι, στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου και ονομάζεται Selaniklier Mezarligi, δηλαδή «Κοιμητήριο Αυτών που Ήρθαν από Θεσσαλονίκη».

Πολιτικά οι Ντονμέδες της Τουρκίας είναι διχασμένοι. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι ένθερμοι Κεμαλιστές και υποστήριξαν έντονα τον φιλοδυτικό προσανατολισμό και τις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ, μια θέση που δημιούργησε υποψίες εκ μέρους των παραδοσιακών μουσουλμάνων Τούρκων.

Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν μυστικά κολέγια Καμπαλιστικών μελετών, αλλά και μυστικές συναγωγές όπου συναθροίζονται οι απόγονοι των οπαδών του Σαμπετάι Σεβί. Υπολογίζεται πως υπάρχουν περίπου 50 ιερείς των Σαμπεταϊστών και 12 Καμπαλιστικά κολέγια, τα οποία όμως λειτουργούν μυστικά. Η μυστικοπαθής κοινότητα των Σαμπεταϊστών εκτιμάται στα 20.000 μέλη, και είναι γνωστή στις τούρκικες δυνάμεις ασφάλειας, αλλά όχι και στο ευρύ κοινό. Οι περισσότεροι κατοικούν στην Κωνσταντινούπολη σε οικοδομές πολυτελείας και στην εβραϊκή συνοικία Shishli. Υπάρχουν ωστόσο και μερικές χιλιάδες Ντονμέδων που ζουν στη Σμύρνη και στα παράλια του Αιγαίου.

Οι Σαμπεταϊστές της Τουρκίας είναι πολύ προσεκτικοί γιατί φοβούνται τις αντιδράσεις από τα ακραία ισλαμικά στοιχεία. Η επιρροή τους πάντως στην Τουρκία είναι μεγάλη, ειδικά στην εξωτερική πολιτική της χώρας, η οποία είναι σε γενικές γραμμές φιλική προς το Ισραήλ. Από την άλλη οι Ντονμέδες δεν έχουν πάψει να θεωρούν τους εαυτούς τους «Θεσσαλονικείς», όπως πολλοί δικοί μας τρίτης γενιάς πρόσφυγες συνεχίζουν να θεωρούν τον εαυτό τους «Πόντιο» ή «Σμυρνιό», κι έχουν στραμμένες τις καρδιές τους στη Θεσσαλονίκη, την παλιά «Μητέρα του Ισραήλ» που τους εξόρισε.

Επιθυμούν να παίξουν το ρόλο της «γέφυρας» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και στις δεκαετίες που έρχονται ενδέχεται να βγουν δυναμικά στο προσκήνιο, όπως άλλωστε θα βγουν στο προσκήνιο και οι πόντιακής και κρητικής καταγωγής μουσουλμάνοι «Τούρκοι», που θα γίνουν γέφυρα φιλίας των δύο λαών.

πηγη https://zenithmag.wordpress.com