4. ΕΞΟΥΣΙΑ και ΑΝΑΡΧΙΑ-ΓΡΑΜΜΑ Σ΄ ΕΝΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ

της Νατάσας Γεωργανάκη

Η κοινωνία του αύριο που όλοι μας φιλοδοξούμε να χτίσουμε χρήζει ενάρετων ηγετών σε όλο το φάσμα των εξουσιών! Πιστεύω ότι όλοι μας είμαστε ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είμαστε εν δυνάμει πολιτικοί!... Επομένως μια ματιά στα αρχαία κείμενα επιβάλλεται, με όρους σημερινούς κι εύκολα κατανοητούς!...Δεν υποστηρίζω σε καμιά περίπτωση ότι θα υποκαταστήσω τους αρχαίους σοφούς!... Εκείνο που απλά υπόσχομαι είναι να προσπαθήσω μέσα από την σειρά ΓΡΑΜΜΑ Σ΄ ΕΝΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ να αποτυπώσω στο χαρτί αυτά που εγώ κατάλαβα!... Ελπίζω να τα βρείτε χρήσιμα!...

Ο Αρσένιος ήταν, αγαπημένε μου πολιτικέ, εκείνος που μας μετέφερε μία ενδιαφέρουσα άποψη-απάντηση του Διογένη όταν τον ρώτησαν τι στάση κρατάει απέναντι στην εξουσία... Απλό είναι, απάντησε ο μεγάλος κυνικός. Όποια στάση κρατάω απέναντι στη φωτιά, κρατάω κι απέναντι στην εξουσία!... Δεν στέκομαι πολύ κοντά για να μην με κάψει, αλλά, ούτε και πολύ μακρυά για να μην ξεπαγιάσω!...

Πολύ νωρίς σπουδαίοι φιλόσοφοι αντελήφθησαν ότι η εξουσία μπορούσε να διαφθείρει εκείνους που δεν ήταν έτοιμοι να την ασκήσουν... Προσπάθησαν λοιπόν με αστεϊσμούς και λογοπαίγνια σαν εκείνα του Διογένη να την διορθώσουν!... Με έμβλημά τους τον Κύωνα (τον σκύλο) οι μεγάλοι κυνικοί δια της αμφισβήτησης των πάντων, προσπάθησαν να δώσουν πίσω στους ανθρώπους, την όλο και περισσότερο συρρικνούμενη ελευθερία τους. Δεν δαγκώνουμε του εχθρούς μας διακήρυξαν αλλά τους φίλους μας, στην προσπάθεια που κάνουμε ούτως ώστε να γίνουν καλύτεροι!... 
Εύκολα από την παραπάνω φράση αναγνωρίζει κανείς ότι όσο κι αν οι σημερινοί άνθρωποι προσπαθήσουν να ταυτιστούν ως προς τις πρακτικές μαζί τους, δεν θα έχουν και την καλύτερη τύχη.

Εκείνοι ναι, προσπάθησαν να πάρουν πίσω την ελευθερία, που οι ίδιοι οι άνθρωποι εκχώρησαν στην άρχουσα τάξη, προκειμένου να συγκροτηθούν οι κοινωνίες, αλλά δεν θέλησαν ποτέ να διαλύσουν, κατά την άποψή μου, τα πάντα ακόμα και τα καλώς κείμενα! Οι ίδιοι θέλησαν να κάνουν απλά διορθωτικές κινήσεις και μόνο εκεί που έβλεπαν ότι η εξουσία επεδείκνυε ιδιαίτερο ζήλο στο να μην είναι δίκαιη!

Λαμβάνοντας υπ΄όψιν ότι ο νόμος είναι δισυπόστατος, αποτελούμενος από το σύνολο των γραπτών νόμων, που εξασφαλίζουν της ευρυθμία και την ευημερία της πόλης και των πολιτών της, αλλά, και από το αίσθημα της αιδούς, που διαβάζουμε στον "Πρωταγόρα" του Πλάτωνα, μπορεί να ψάξουμε και να βρούμε την υπεροχή του ενός ή του άλλου. Αυτή η σχέση απασχόλησε πολλούς από τους ανθρώπους του πνεύματος και αποτέλεσε την αρχή για την δημιουργία των "αναρχικών" φιλοσόφων που πάντως δεν είχαν καμιά σχέση με τους σημερινούς αναρχικούς! Όπως ήδη αναφέραμε, οι αρχαίοι φιλόσοφοί μας, προσπαθούσαν να διορθώσουν κι όχι να καταργήσουν την εξουσία. 

Ο Αντιφών, ο Αθηναίος, ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε τους θεσμούς της πολιτείας. Στα μέσα του 5ου αιώνα πΧ, στην καρδιά επομένως της κλασικής εποχής, ο σοφιστής αυτός διατύπωσε δύο αδιανόητες για την εποχή εκείνη απόψεις. Θεώρησε πρώτον ότι όλοι οι άνθρωποι είναι από την φύση τους όμοιοι, και δεύτερον, ότι οι νόμοι της πολιτείας είναι αυθαίρετοι κανονισμοί. Είναι δηλαδή, αμοιβαίες συμφωνίες μεταξύ των ανθρώπων προκειμένου να συγκροτηθούν οι κοινωνίες τους κι ένα σύνολο κανόνων που επεβλήθησαν από την άρχουσα τάξη. Σαφώς και οι φυσικοί νόμοι που υπαγορεύονται από την ανάγκη, είναι πολύ πιο κοντά στην αλήθεια, στην οποία οδηγούν τον άνθρωπο, κάνοντας χρήση του ορθού λόγου. Δεν διακρίνουμε οτιδήποτε ακραίο στην παραπάνω διατυπωθείσα πρόταση. 

Ο Αντιφών όμως, προχώρησε ακόμα πιο πολύ ταυτίζοντας τον νόμο με τον ανθρώπινο πολιτισμό! Θεώρησε ότι ο πολιτισμός αντιτίθεται στην ισότητα που υπαγορεύει η φύση και άρα παραβιάζει την φυσική δικαιοσύνη, αφού χαρακτηρίζεται από εθνικές και κοινωνικές διακρίσεις. Τον απέρριψε λοιπόν, διακηρύσσοντας ότι οι πρωτόγονες φυλές βρίσκονται πιο κοντά στην ευτυχία απ΄ο,τι οι πολιτισμένοι λαοί!... Ο ίδιος ο Αντιφών όμως, αναγνωρίζοντας ότι δεν αρκούν μόνο η φύση κι ο πρωτογονισμός για να εξασφαλίσουν στους ανθρώπους ομαλό και εποικοδομητικό τρόπο ζωής, όρισε ως απαραίτητη τη σύμπνοια των αντιλήψεων και την παιδεία. Χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα από την φύση μας κάνει γνωστό το πόσο σημαντική είναι παιδεία για την διαμόρφωση της προσωπικότητας των ανθρώπων. Όπως η ποιότητα του σπόρου καθορίζει την αντοχή του φυτού απέναντι σε αντίξοες συνθήκες έτσι και η παιδεία καθορίζει πόσο ισχυρές θα είναι οι εσωτερικές αντιστάσεις των ανθρώπων απέναντι σε εξωτερικούς αλλοτριωτικούς παράγοντες.

Ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του αναρχισμού ήταν ο Κροπότκιν, ο οποίος, θεωρεί ότι ο Ζήνωνας είναι ο καλύτερος εκφραστής της "αναρχικής" φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς, λοιπόν, από το Κίτιο της Κύπρου (335-263 πΧ) ο ιδρυτής του στωικισμού θεωρεί ότι οι άνθρωποι πρέπει να ζουν "ομολογουμένως τη φύσει" ανάλογα δηλαδή με την φύση τους. Ταυτίζει τον θεό με τον ορθό λόγο και μας βεβαιώνει ότι η απόλυτη σοφία του μεριμνά για την τάξη στο Σύμπαν. Μπορούμε να κατακτήσουμε λέει την ευδαιμονία, μόνο αν η ζωή και η φύση εναρμονιστούν με τον θείο λόγο και κάνουμε σκοπό της ζωής μας την αρετή. "Τώρα που ναυάγησα και έχασα όλη μου την περιουσία , έχω καλό ταξίδι" είπε για να μας δείξει ότι ελάχιστη σημασία έχουν τα υλικά αγαθά. Αμφισβήτησε την ευδαιμονία των υλικών αγαθών, λέγοντας ότι, "η πολυτέλεια κάνει φτωχό τον πλούσιο και διπλασιάζει την δυστυχία των φτωχών".

Η "Πολιτεία" του Ζήνωνα πατάει πάνω στη φράση του "οι καρποί ανήκουν σ΄όλους, αλλά η γη σε κανέναν" και επιχειρεί να μας οδηγήσει σε έναν κόσμο όπου δεν υπάρχουν δικαστήρια , όργανα της τάξεως, στρατός, ναοί, χρήματα, ούτε καν σχολεία. Στα ελάχιστα αποσπάσματα που διασώθηκαν, βλέπουμε τους ανθρώπους να ζουν σε "ακρατικές" κοινωνίες-αγέλες, που διέπονται από πλήρη ελευθερία και ισότητα. Εύλογο είναι το ερώτημα για το πως οι άνθρωποι θα καταφέρουν να ζήσουν σε μια τέτοια κοινωνία. Ο Ζήνωνας αναγνωρίζει ότι κάθε άνθρωπος έχει εκτός από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και το κοινωνικό ένστικτο, που τον οδηγεί στη σύνδεση και στην συνεργασία με σκοπό πάντα το κοινό καλό. Ζητάει από τα μέλη μιας κοινότητας να ζουν με τα έμφυτα ένστικτα και την λογική που θα καθορίζει την ηθικότητά τους αχρηστεύοντας μ΄αυτόν τον τρόπο τους νόμους και τους θεσμούς.

Οι Στωικοί συνέχισαν την παράδοση της Σχολής που ίδρυσε ο Ζήνων, εμμένοντας στην βασική αρχή ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει έλλογα και σύμφωνα με την φύση του. Καταδίκασαν απερίφραστα κάθε αυθαιρεσία του ατόμου και θεώρησαν σαν ύψιστο αγαθό την αρετή και την σοφία προκειμένου κάποιος να τύχει της εύνοιας να θεωρηθεί πολιτικός, ρήτορας ή παιδαγωγός. Πιστεύουν βέβαια, ότι όλα τα κράτη είναι κακά αλλά, αυτό το αποδίδουν στους πολιτικούς που τα διοικούν γιατί λόγω της φύσης του κράτους, άλλοτε δυσαρεστούν τον θεό και άλλοτε τους ανθρώπους. Σήμερα δυσαρεστούν μόνο τους λαούς και καθόλου την άρχουσα τάξη που υποκατέστησε τον Θεό!...

Την τελευταία αναλαμπή στον Στωικισμό χάρισε ο Επίκτητος ο οποίος θεωρεί πραγματικά ελεύθερο εκείνον τον άνθρωπο που πράττει πάντα κατά τη δική του θέληση και τον οποίο δεν μπορεί κανείς να εμποδίσει. Ταυτίζει την φυσική ζωή με την αρετή και διακηρύσσει ότι "το κατά φύσιν ζην, τουτ΄ έστι κατ΄αρετήν ζην". 

Αν οι Στωικοί θεωρηθούν οι αναρχικοί (οι χωρίς άρχοντες) θεωρητικοί του παρελθόντος, στους Κυνικούς θα βρούμε την αναρχική πρακτική. Μπορεί ο κυριότερος εκπρόσωπος των Κυνικών ο Διογένης να μην συγκρότησε ένα θεωρητικό σύστημα αξιών, αλλά με τις πράξεις του γελοιοποίησε και εξευτέλισε κυριολεκτικά τις κυρίαρχες τάξεις. Το έδαφος ήταν εξ άλλου έτοιμο από τον ιδρυτή των Κυνικών τον Αντισθένη ο οποίος δημοσίως κήρυξε ότι δεν έπρεπε να υπάρχει κυβέρνηση, ατομική ιδιοκτησία, επίσημη θρησκεία, γάμος....

Ο Διογένης δεν θεωρεί καμία από τις φυσικές ανάγκες ανήθικη, αφού όλες είναι δημιουργήματα της φύσης. Ωστόσο, παραδέχεται ότι οι φυσικές ανάγκες μπορούν να δαμαστούν με την άσκηση και να περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατόν. Ζητούμενο είναι η αυτάρκεια η οποία και θα μας εξασφαλίσει την ικανοποίηση. Η παράδοσή μας στις σωματικές ανάγκες συνιστά αδυναμία και αδικία. Βλέποντας ένα παιδί να πίνει νερό με τα χέρια του, πέταξε το ποτήρι του, γιατί θεώρησε ότι του ήταν περιττό, μια ψεύτικη ανάγκη, και άρα γιατί να το προσθέσει στο βάρος που ήδη κουβαλούσε.

Οι νόμοι για τον Διογένη και για τους μεταγενέστερους Κυνικούς δεν έχουν καμιά απολύτως αξία γιατί είναι δημιουργήματα των ανθρώπων, πράγμα το οποίο αναλύσαμε και δεχθήκαμε και εμείς, σε προηγούμενη συζήτησή μας. Ποιο αντικειμενικό κύρος έχουν άραγε οι άδικοι ανθρώπινοι νόμοι αφού διαφέρουν από χώρα σε χώρα ανάλογα με την άρχουσα τάξη κι όχι με την όποια ιδεολογία; Επομένως κανένα δικαστήριο δεν είναι αρμόδιο να κρίνει τις πράξεις των ανθρώπων, ούτε και η εξουσία που προστατεύουν αυτά τα δικαστήρια δεν είναι άξια να καθορίσει την ζωή των πολιτών. Νόμος και νόμισμα έχουν στην Ελληνική γλώσσα την ίδια ρίζα σαν λέξεις και επομένως ασκούν και την ίδια εξουσία. Με αυτήν την έννοια δεν μας φαίνεται περίεργο που ο φιλόσοφος ζήτησε την καταστροφή και των δύο.

Οι Κυνικοί, που ζούσαν σαν τα σκυλιά (κύων=σκύλος) και "γάβγιζαν" για την πλάνη των συνανθρώπων τους, να εκχωρούν μέρος της ελευθερίας τους, προκειμένου να έχουν το δικαίωμα να ζουν στις οργανωμένες κοινωνίες όπως και οι Στωικοί δεν κατάφεραν να αλλάξουν την κοινωνία και να θεμελιώσουν τα αναρχικά ιδεώδη. Πριν από αυτούς η Αθηναϊκή Δημοκρατία έκανε πράξη τα ιδεώδη τους όσο κι αν αυτό ακούγετε παράξενα. Έπαιρναν αποφάσεις, ψήφιζαν νόμους, δίκαζαν οι Αθηναίοι πολίτες, ο ίδιος ο λαός.

Για αυτήν την Αθηναϊκή δημοκρατία θα αφιερώσουμε ειδικό κεφάλαιο, αγαπημένε μου πολιτικέ, γιατί αν και ονομαζόταν αυτό το πολίτευμα δημοκρατία, λειτουργούσε πολύ πιο διαφορετικά από την δημοκρατία των σύγχρονων κρατών. Φυσικά και στην Αθήνα εκείνης της εποχής υπήρχαν εξουσίες, νόμοι και ιδιοκτησία και όλοι εκείνοι οι θεσμοί που συγκεντρώνουν τα πυρά των σύγχρονων αναρχικών. Από την άλλη όμως πλευρά, η Αθηναϊκή Δημοκρατία βασίστηκε εξ ολοκλήρου στην παντοειδή συμμετοχή του λαού στην δημόσια ζωή, πράγμα το οποίο υπήρξε και το κύριο αίτημα των αναρχικών όλων των εποχών. Ποτέ και σε κανένα άλλο πολίτευμα στην ιστορία της ανθρωπότητας οι αναρχικοί δεν έφτασαν τόσο κοντά στην πραγμάτωση του αναρχισμού.

Ακόμα κι έτσι, αγαπημένε μου πολιτικέ, διαπιστώνεις ότι παρ΄όλες τις διαφορές και τα φιλοσοφικά πλαίσια που περιβάλλουν τα αναρχικά κηρύγματα της αρχαιότητας, γεγονός είναι, ότι υπήρχαν αξίες σ΄όλο τον κορμό και την οργάνωση αυτών των κοινωνιών και η δημοκρατία εκείνης της εποχής είχε την αρμόζουσα θέση και για την αναρχία. Θα συμφωνήσεις επομένως, λατρεμένε μου πολιτικέ, ότι ο αναρχισμός βρήκε την αρχή και δόμησε τις αρχές του χάρη στο όχι πάντα αναρχικό, αλλά οπωσδήποτε άναρχο πνεύμα των Ελλήνων...!!!

Νατάσα Γεωργανάκη